Vliegen zonder schaamte

De spanning tussen klimaat en reizen is (te) makkelijk te reduceren

Flygskam

In Nederland werd de term ‘vliegschaamte’ in 2018 genomineerd als Van Dale-woord van het jaar. Het slaat op het ongemakkelijke gevoel dat je kunt ervaren als je gebruikmaakt van een vliegtuig, terwijl er minder milieubelastende alternatieven zijn, of als je gwoon wat dichter bij huis kunt blijven. Het begrip komt overwaaien uit het Zweeds: flygskam.

Slechts 7% van de Nederlandse toeristen zegt moeite te hebben om door de lucht naar vakantiebestemmingen te reizen; 93% zegt daar geen of nauwelijks last van te hebben. De meesten van hen houden zich er niet mee bezig of zijn van mening dat ze toch niks kunnen doen aan de klimaatproblemen. Maar er is nóg een manier om eventueel ontluikende vliegschaamte de kop in te drukken.

Je eigen straatje schoonvegen

Cognitieve dissonantie is de onaangename spanning die je voelt als je bij jezelf tegenstrijdige ideeën of opvattingen constateert, of als je merkt dat je gedrag in strijd is met de eigen opvattingen. Als je dus het milieu belangrijk vindt, maar ook graag vliegt, dan kan dat gaan wringen. Je kunt om de spanning te reduceren minder gaan vliegen, maar makkelijker is het om je geweten schoon te praten: “Ik scheidt altijd mijn afval en eet weleens een dag geen vlees, dus vliegen mag dan best.”

Schuldgevoel en kuddegedrag

Toch kan het lastig worden voor mensen die veel vliegen als het gedrag publiekelijk wordt veroordeeld. In Zweden hebben meer dan 14 duizend Zweden zich vorig jaar aangesloten bij de campagne Vi håller oss på jorden (“We blijven aan de grond”). Als er zoveel over te doen is, voel je je er sterker op aangekeken als je in het vliegtuig stapt. Dit heet met een duur woord de injunctieve norm; het zijn normen die andere mensen ons proberen op te leggen. Geprobeerd wordt om je een schuldgevoel aan te praten. Als je er gevoelig voor bent, is je vakantieplezier een beetje vergald en neem je je misschien voor het volgend jaar anders te doen.

Naast de injuctieve norm is er echter ook nog de sociale norm (ook wel descriptieve norm genoemd) en deze bepaalt in belangrijkere mate ons feitelijke gedrag. De sociale norm (let op: het woord sociaal kan misleidend zijn!) wordt bepaald door het gedrag van mensen om ons heen. We zijn en blijven natuurlijk een beetje kuddedieren. Als veel mensen (blijven) vliegen, doen wij het ook; als vliegen echt uit raakt en er wordt merkbaar minder gevlogen, wordt het steeds lastiger voor ons om het toch te blijven doen. Met andere worden: de cognitieve dissonantie neemt problematische vormen aan en er komt een moment dat gedragsverandering de enige manier is om er mee weg te komen.

Jonas Allerup, klimaatanalist bij Naturvårdsverket (een overheidsorganisatie in Zweden die milieudoelstellingen controleert) is van mening dat ook de injuctieve norm in staat is om rechtstreeks het gedrag van reizigers te beïnvloeden. Hij is er van overtuigt dat de klimaatdiscussie voor het eerst concreet de vliegcijfers gaat beïnvloeden. Wat daarbij helpt is dat er in Zweden op vliegtickets sinds enige tijd een milieubelasting van tussen de 6 en 40 euro wordt geheven.

Professor Henri Werij van de faculteit lucht- en ruimtevaarttechniek aan de TU Delft gooit echter weer wat roet in het eten. Hij zegt dat er geen enkele reden is voor vliegschaamte: “Bij vliegtuigen is het brandstofverbruik per kilometer per passagier sinds eind jaren 50 sterk gedaald. Het is nu vergelijkbaar met het verbruik van een moderne auto.” Zijn woorden kunnen door gewillige toeristen dankbaar gebruikt worden om hun cognitieve dissonantie te reduceren en ‘lekker’ te blijven vliegen.

All about the money

Intussen blijft de portemonnee vrijwel het enige middel dat rest om onze vliegdrang in te perken. Staatssecretaris Stientje van Veldhoven, van Infrastructuur en Waterstaat, onderzoekt hoe internationale treinverbindingen aantrekkelijker (in ieder geval goedkoper) kunnen worden gemaakt. Per 2021 komt er een vliegtaks van 7 euro per ticket. Daarnaast komt er een heffing voor vervuilende en lawaaiige vliegtuigen. Of het genoeg is…?

Het moet ook allemaal in Europees verband gebeuren om te voorkomen dat we de vliegtaks ontduiken door vanaf bijvoorbeeld Brussel of Düsseldorf te vliegen. Tot nu toe willen zowel Europese als nationale afspraken over een vliegtaks nog niet echt lukken, want economische belangen van de luchtvaartsector overheersen. Over cognitieve dissonantie gesproken! Daar hebben we als individu mee te maken, maar een kabinet kan er ook wat van. Op 28 juni werd het definitieve klimaatakkoord gepresenteerd. Vrijwel meteen daarna liet de minister zich ontvallen het te betreuren dat de plannen rond Lelystad Airport voorlopig even de ijskast in moeten. Meteen daar weer na werd besloten dat Schiphol vanaf 2021 mag doorgroeien naar 540 duizend vliegbewegingen. Termen als ‘verduurzaming van de luchtvaart’ en ‘het tegengaan van verdere overlast’ maken alles weer mogelijk. Niets menselijks is onze minister vreemd…