(Deze blog is eerder in iets ander vorm gepubliceerd op www.reiskostenblog.nl)

 

Autokosten: Eerlijk is eerlijk en ieder voor zich

 

Ik hoor het mijn kinderen regelmatig zeggen bij het uitdelen van snoepjes: “Dat is niet eerlijk! Hij heeft een groter snoepje!”. Als de verhoudingen andersom liggen, is dat minder een probleem: “Ik heb een groter snoepje, maar ik heb dan ook veel meer speelgoed opgeruimd!”. Gelijkheid en billijkheid, het blijft lastig in kinderland. Maar gaat dit bij volwassenen eigenlijk anders? Een kijkje in de wereld van (on)rechtvaardigheid en in wat dit zegt over onze gevoelens rond autokosten.

Ieder voor zich, of toch niet?

‘Rechtvaardigheid’ is een moeilijk begrip. Er zijn dikke filosofische boeken over volgeschreven, waar een gewone sterveling niets van begrijpt. Kern van de zaak is dan ook dat rechtvaardigheid hartstikke subjectief is en dat er geen algemene wetten voor gelden. Dat hebben mijn kinderen bij het verdelen van de snoepjes dus al heel goed door. Mensen hebben nu eenmaal niet dezelfde kansen. Dat komt door verschillende talenten, verschillende sociale achtergronden en het geluk of ongeluk waarmee men in de loop van zijn leven te maken krijgt. Toch is het niet alleen maar ieder voor zich wat de klok slaat. We voelen ook de behoefte om zaken te verdelen, om voor anderen te zorgen. Waar komt die neiging vandaan?

Op bezoek bij de werkmier

Aangezien we hier schrijven voor werknemers en werkgevers, is het misschien leuk om de werkmier er eens bij te betrekken. Het gedrag van de werkmier is op het eerste gezicht best vreemd. Zij lijkt het niet zo nauw te nemen met natuurwetten en Darwins ‘survival of the fittest’. Deze mier, zoals de naam al doet vermoeden, werkt zich te pletter voor haar koningin en krijgt daar ogenschijnlijk niets voor terug. Een altruïstisch beestje dus zo lijkt het, maar schijn bedriegt.

Een werkmier, moet u weten, is namelijk steriel en kan daarom geen genen doorgeven aan een volgende generatie. De koningin daarentegen is daar juist heel goed in. En dus helpt de werkmier de koningin een handje bij het in stand houden van de soort. De honingbij, die steekt om het nest te verdedigen met de dood als gevolg, doet hetzelfde. Opofferen van eigenbelang ten gunste van anderen kan dus wel.

Net als bij de mier en de bij krijgt ‘opofferen’ bij mensen vaak stiekem toch weer een egoïstisch trekje: je gaat je bijvoorbeeld zelf beter voelen door anderen te helpen, of je hebt de impliciete verwachting dat anderen jou dan ook zullen helpen als de nood aan de man komt. Om die reden maken we ook allemaal gewillig plaats als de ambulance met gierende sirenes en blauwe zwaailichten aangeeft er langs te willen.

Billijkheid en gelijkheid

De billijkheidstheorie veronderstelt dat we het rechtvaardig vinden dat mensen die zichtbaar meer gedaan hebben daar ook naar beloond worden. In de jaren 70 van de vorige eeuw was deze theorie razend populair. Daarna kwam de klad erin. Dat kwam omdat de theorie veronderstelt dat we over alle informatie beschikken die ons in staat stelt om een afgewogen oordeel te vormen over wat iemand bijdraagt en welke beloning daarbij past.

In de praktijk is dat natuurlijk zelden het geval. Vaak weten we helemaal niet wat iemand nou precies doet, hoe we die handelingen moeten waarderen en wat iemand verdient. En het wordt pas echt lastig als we er zelf bij betrokken zijn; jezelf objectief beoordelen is natuurlijk al helemaal niet eenvoudig.

Een rechtvaardige kilometerpremie?

Autokosten berekenen volgens de billijkheidstheorie zou betekenen dat iedereen naar draagkracht betaalt. Een inkomensafhankelijke kilometerpremie dus. Gelijkheid daarentegen zou betekenen dat iedereen hetzelfde betaalt. U voelt het al aankomen: daar komen we niet uit. Als we voor gelijkheid kiezen, zijn er mensen die protesteren omdat de zwakkeren in de samenleving de dupe zullen worden.

Als we voor billijkheid kiezen, dan gaan we discussiëren over ‘wie wel en wie niet?’, ‘zullen mensen geen misbruik maken van de regelingen?’ en ‘kunnen we daar wel objectieve richtlijnen voor formuleren?’ Rechtvaardigheid? Je kunt er misschien maar beter niet over beginnen.

Rechtvaardig proces belangrijker dan rechtvaardige uitkomst

In een zakelijke setting weegt eigenbelang zwaarder dan in een sociale setting. Bij een ramp overheerst  altijd het sociale aspect en daarom worden er mensen gered. Als iedereen alleen maar aan zichzelf zou denken, zou dat niet gebeuren. Waar goederen (of hulp) verdeeld moeten worden, gaat het om de uitkomst en spreken we van distributieve rechtvaardigheid (‘wie krijgt wat?’). Bij procedurele rechtvaardigheid gaat het om de procedure die is gevolgd om tot de verdeling van de hulp te komen. Je zou het misschien niet verwachten, maar vaak is procedurele rechtvaardigheid belangrijker dan distributieve.

Werkgevers en overheid: zorg voor openheid

Met andere woorden: als je maar een eerlijk proces volgt, doen de uitkomsten er niet eens zoveel meer toe. Belangrijk nieuws voor werkgevers! Inspraak en transparantie zijn dus toverwoorden. Maar ook belangrijk nieuws voor de overheid: wil je de vergoeding voor autokosten gaan veranderen, doe dat dan na een open proces waarbij mensen het gevoel hebben dat er oog is voor hun persoonlijke situatie. En vermijd onzekerheid!

Rechtvaardigheid in tijden van onzekerheid

Mensen die onzeker zijn hechten grotere waarde aan rechtvaardigheid. Onzekerheid is een onprettig gevoel en leidt tot twijfel. We zijn onze grip op de situatie kwijt en zouden weleens hulp nodig kunnen hebben. Daarom vinden we ook ineens meer dan ooit dat anderen hulp verdienen. We zijn namelijk helemaal niet goed in het omgaan met onzekerheden. We gaan er zelfs rare dingen door doen.

Neem een experiment van Tversky en Shafir (1992). Studenten kreeg de mogelijkheid om voor een bijzonder laag bedrag een vakantie naar Hawaï te boeken. Een deel van de studenten werd gevraagd zich voor te stellen dat ze voor hun tentamens waren geslaagd. Een ander deel werd gevraagd zich voor te stellen dat ze voor hun tentamens waren gezakt. En een derde deel werd verteld dat ze niet wisten of ze geslaagd of gezakt waren voor hun tentamens (maar geen herkansingen). Zowel de eerste groep studenten (geslaagd) als de tweede groep (gezakt) boekten graag de spotgoedkope reis naar Hawaï. De derde groep boekte niet. En dat is gek, want uiteindelijk hebben ze natuurlijk dezelfde uitslag als de studenten uit de eerste of de tweede groep.

Economische crisis wakkert rechtvaardigheidsgevoel aan

De economische crisis zorgt voor veel onzekerheid en wakkert ons gevoel van (on)rechtvaardigheid dus aan. Hebben we straks onze baan nog? Zijn wij niet extra de klos bij nieuwe bezuinigingen? Worden wij automobilisten niet onevenredig zwaar gepakt? En tegelijk voelen we ons meer dan ooit genoodzaakt juist de allerzwakste een helpende hand toe te steken. In tijden van grote economische instabiliteit is onrechtvaardig behandeld worden het ergste wat een mens kan overkomen. En dat laten we dan dus ook niet zo maar gebeuren.

 

Referenties:

• Tertoolen, G & Moret, M., 2008, Hoe rechtvaardig is Anders betalen voor mobiliteit?, CVS.
• Bos, K. van den, 2002, Wat is eerlijk? De psychologie van waargenomen rechtvaardigheid, De psycholoog, blz. 187 – 182.
• Keller, L. e.a. A quantitative test of Hamilton’s rule for the evolution of altruism, PLOS Biology 9:5 (1-7), mei 2011.
• De menselijke beslisser, 2009, WRR verkenning 22.