Blik in de binnenspiegel! Reality TV op wielen

26 februari 2016

(ook gepubliceerd op Verkeer in beeld)

 

We zijn gek op Reality TV. Van ‘Boer Zoekt Vrouw’, tot ‘Wie is de Mol’ en ‘Expeditie Robinson,’ tot duizend-en-een talentenjachten. En dan nog de programma’s die meekijken in de huiskamer van hopeloze klussers, mensen met gruwelijke ziektes of eetproblemen of wanhopige financiële mismatchers.

Het verkeer kon natuurlijk niet achterblijven en heeft zijn eigen beeldbuis-voyeurisme gecreëerd. De slechtste chauffeur, Wegmisbruikers, Politie op je hielen en Blik op de weg: het voorziet in de behoefte van verkeersdeelnemers om mee te gluren in het lief en leed van andere chauffeurs. Zou hij zijn rijbewijs kwijt zijn? Gaat hij lekker tekeer tegen de politie? Welke smoezen haalt hij uit de kast?

We verkneukelen ons over de ellende van de ander. Ook in het verkeer. Maar waarom? Een kijkje in de psychologie achter Reality TV, met de focus op het verkeer.

Blik op jezelf

Een belangrijk motief om naar reality te kijken, heeft te maken met onze persoonlijke identiteit. Je vergelijkt jezelf met de mensen in het programma en je gaat je daardoor een beetje beter voelen én je kent jezelf een hogere status toe. Dat voelt goed, maar heeft – bij verkeersreality – een ongewenst neveneffect. We schatten onze rijkunsten namelijk sowieso al te hoog in. Vergelijken we onszelf dan met de stuntelende of roekeloze chauffeurs op tv, dan wordt deze illusie nog wat versterkt:  “Haha, die kan dus echt niet autorijden, hè” of “Hij zich laat pakken door de politie, dat doe ik gelukkig slimmer.”  Deze zelfoverschatting voelt dan wel prettig, maar leidt tot een soort overmoed. We denken ons meer te kunnen permitteren dan die andere, minder begaafde, chauffeurs. Een gevaarlijke gedachte, want zo goed zijn we helemaal niet.

Blik op oneindig

Een andere reden om  reality te consumeren is entertainment. Het programma dient eenvoudig als vermaak. Even alle zorgen van het leven op de waakvlam en de blik juist even niet op jezelf maar op oneindig.  Het kan zelfs onderdeel worden van een dagelijkse routine. Elke avond onderuit naar het scherm staren, het liefst ook naar een vast kanaal. ‘Verstand op nul, kopje koffie erbij; wie doet ons vanavond nog wat?

Blik op de ander

Maar er is meer wat ons naar ‘reallity’ trekt. We genieten namelijk van een kijkje in het privéleven van anderen. Het lijkt of je bij een ander op de bijrijdersstoel bent geklommen. Het gaat om dezelfde drive als die ons de roddelblaadjes bij de kapper doet lezen, of die ons op een wandeling naar binnen laat gluren bij de buren. Wim Sonneveld vatte dit perfect samen in zijn lied ‘Het dorp’:

“Want ziet, hoe rijk het leven is, ze zien de televisiequiz en wonen in betonnen dozen, met flink veel glas, dan kun je zien hoe of het bankstel staat bij Mien en d’r dressoir met plastic rozen.”

Voyeurisme dus. Daarmee is de essentie van Reality TV voor een belangrijk deel benoemd.

Blik op ellende

Geen ramp zonder ramptoeristen. Ellende van anderen en sensatiezucht lokt ons naar de plaats des onheils. Een treinramp lokt mensen van heinde en verre naar dat tot voor kort volledig oninteressante weiland. Een stoet lijkwagens naar aanleiding van de MH17 doet Nederland uitlopen naar de A2. Ook ongelukken en bijna ongelukken op YouTube en televisie, zijn mateloos populair. Waar we vroeger nog warmliepen voor een goed in elkaar gezette megacrash in The Blues Brothers, met bijbehorende surrogaat emoties van acterende politiemannen, zijn we nu toch vooral te porren voor echte ongelukken en rampen, om het liefst ook een graantje mee te pikken van de echte ellende van de direct betrokkenen.

Het ramptoerisme zit ons in het bloed; het is evolutionair bepaald. Om te overleven en je genen succesvol door te kunnen geven, kun je maar het beste op de hoogte zijn van de gevaren om je heen.  Sociaalpsycholoog Paul van Lange van de Vrije Universiteit: ‘Onze voorouders wonnen ook graag informatie in die hen voor hun eigen voortbestaan nog eens van pas zou kunnen komen.’ Daarnaast voorziet een (bijna-)ramp (ook al is het maar op televisie) in de behoefte aan prikkels, sensatie en in de mogelijkheid daar de volgende dag bij de koffieautomaat over te kunnen meepraten met collega’s.  Er zijn zelfs psychologen die nog een stapje verder durven gaan en beweren dat we met het meebeleven van rampen met alle ellende en bijbehorende angsten van anderen, onze eigen doodsangst wat meer weten te bezweren.

Blik op de leegte

Tja, en dan staan we nog even stil bij een probleem van alle tijden, dat in deze drukke wereld met al die (social) media toch maar niet uit te bannen blijkt: de eenzaamheid. Sommige mensen kijken naar reality programma’s om zich minder alleen te voelen. Als je niemand om je heen hebt, geeft het meeleven met anderen wat verlichting. Er is sprake van companionship. Persoonlijkheidstesten laten zien dat hoe stabieler je in het leven staat, hoe minder dit motief meespeelt bij je voorkeur voor reality. Bedenk dus maar dat als je ooit je rijbewijs kwijt bent geraakt in een aflevering van Blik op de weg, je eigenlijk een warme daad hebt verricht: sommige mensen voelden zich toch eventjes wat minder eenzaam door jouw misstap. Dat het een troost moge zijn.

Blik in de binnenspiegel

De redenen waarom we graag virtueel bij de ander in de auto kruipen verschillen dus nog al. Overkoepelend kenmerk is dat we geraakt worden in onze fundamentele behoeften, zoals (h)erkenning en geborgenheid. Freud leerde ons al dat we onze eigen identiteit opbouwen door het kijken naar anderen. Spiegelen heet dat. Met reality programma’s verandert de beeldbuis eventjes in spiegelglas.

Het zou zo maar kunnen dat dit bij automobilisten, van alle verkeersdeelnemers, het meest in een  behoefte voorziet. Openbaar vervoerreizigers hebben overdag volop de gelegenheid zich te vergapen aan aantrekkelijke soortgenoten, getergde medeslachtoffers, ongure sujetten en bizarre buitenbeentjes op de drukke stations en in de overvolle treinen. Fietsers bewegen zich open door de wereld, kijken hun medemens recht in de ogen en rusten regelmatig uit op bankje of terras waar ‘mensen kijken’ vanzelfsprekend bezigheid nummer één is. Die komen zo allemaal voldoende aan hun trekken.  Maar de automobilist? Eenzaam opgesloten in zijn stalen cocon jaagt hij zichzelf voort over rechte stroken asfalt, verstoken van bijna iedere vorm van menselijk contact. Na het inhalen van al die karakterloze stukjes blik overdag, moet het spiegelen dan maar ’s avond voor de buis worden ingehaald.

 

Referenties

Dijkstra, I., 2011, Zalig zo’n ramp, Quest, special De Grootste Rampen, p. 36 – 42.

Riet, A. van ‘t, 2013, Utopia, waarom kijken we? 24hrscoach, Metasign Communications.

Vroom, M., 2012, Waarom kijken we reality tv? De rol van persoonlijkheid bij kijkmotieven, Universiteit Twente, Enschede.