Psychologische aardverschuivingen

Een van de meest bijzondere landschappen op IJsland  is te vinden bij Þingvellir. Het is de scheidslijn tussen het Noord-Amerikaanse en het Euraziatische continent. Door zogeheten ‘tektonische bewegingen’ drijft IJsland hier schoksgewijs met een gemiddelde snelheid van 1 à 2 cm per jaar uit elkaar. Je vindt hier diepe kloven met ijskoud, helder water gevoed vanuit ondergrondse bronnen, barsten, watervallen, verzakkingen en breukvlakken. De bijzondere akoestiek op deze plek is al sinds de oudheid door IJslanders benut; er werden vetes beslecht, nieuwtjes verspreid, nieuwe wetten uitgesproken en het parlement kwam er bijeen.

Dat dit schitterende nationale park een metafoor is voor onze huidige tijd, werd me duidelijk na het bijwonen van een lezing van professor Rotmans,  hoogleraar transitiemanagement aan de Erasmus Universiteit. In zijn visie leven we momenteel in een verandering van tijdperken. Net als de continenten op Þingvellir, schuren momenteel wezenlijk verschillende tijdperken langs elkaar. Met alle bijbehorende psychologische ‘kloven, barsten en breukvlakken’.  De scheuren in het psychologische landschap heten ‘angst’, ’twijfel’, ‘onzekerheid’, maar tegelijk ook ‘mogelijkheden,’ en ‘verwachtingen.’  Net als bij Þingvellir, kunnen we daar het beste maar van genieten en de kansen die het biedt aangrijpen. En kansen biedt het! Want alleen in zulke chaotische en onzekere situaties zijn mensen bereid hun gedrag fundamenteel te veranderen. Dat is immers de enige manier om op termijn alles weer te kunnen overzien.

Veranderen van automatische piloot

Terwijl iedereen zo zijn eigen mening heeft over van alles en nog wat, delen we met z’n allen een set van aannames en denkbeelden waarmee we de wereld bezien. Deze paradigma’s vormen zogezegd onze ‘collectieve automatische piloot.’  Toch hebben zelfs paradigma’s een beperkte houdbaarheidsdatum.  Omdat de wereld om ons heen verandert, blijken vertrouwde paradigma’s op een gegeven moment gewoon niet meer te passen. Zo heeft de opkomst van social media bijgedragen aan een paradigmashift van ‘productie naar co-operatie’, van ‘profijt naar beleving’,  van ‘bezit naar gebruik’ en van ‘ik naar wij.’  Waar paradigma’s kantelen, volgt ons gedrag en vice versa.

Als 20% van de mensen de vernieuwing accepteert, zo betoogt Rotmans op de foto hiernaast, volgt de overige 80% vanzelf. Het kantelpunt is dan bereikt. Sommige technologische vernieuwingen in het verkeer naderen het kantelpunt, of zijn het al gepasseerd. Neem het gebruik van online (route)informatiediensten en navigatiesystemen.

Wat betreft ‘connected mobility’ en zelfsturende auto’s staan we nog helemaal aan het begin en is er van een kantelpunt nog geen sprake. Kijk maar eens mee naar een greep uit reacties op een online krantenbericht, waarin een proef met zelfrijdende auto’s op de A2 wordt aangekondigd:

“Ik vind autorijden juist zo leuk en dan komen de computerfreaks met zelfrijdende auto’s. Zo jammer.”

“Vreemd dat er zoveel energie gestoken wordt in iets wat niemand wil.”

“Ik ga in ieder geval dan de weg niet op.“

Scheurtjes in het psychologische landschap. Onzekerheid, argwaan, verliesaversie. Zoiets kun je maar beter serieus nemen.

Veiligste route door het spanningsveld

In de huidige transitiefase zijn spanningen en conflicten tussen degenen die mee willen veranderen (de nieuwe orde) en diegenen die het oude in stand willen houden (de oude orde) onvermijdelijk. Hier volgen 5 tips vanuit de psychologie om met dit spanningsveld om te gaan. Ze vormen geen waterdicht navigatiesysteem naar een zekere eindbestemming, maar wel (digitale) bakens waarmee botsingen vermeden kunnen worden.

1. Focus op mee- én tegendenkers

Sites als Wikipedia, YouTube, Spotify en Kieskeurig.nl (ja, ook die) dragen ertoe bij dat er een  meer vraag-gestuurde samenleving ontstaat. Mensen willen hun zegje kunnen doen en tegelijk is er via hun (online) gedrag veel kennis te vergaren over wat hen bezighoudt en wat hen blij maakt. Succesvolle bedrijven van deze tijd (van Netflix, Google, Amazon tot Starbucks) maken hier volop gebruik van. Focus daarbij niet alleen op ‘the believers’, maar juist ook op de mensen die er dwars voor gaan liggen. Waar zit de pijn bij hen en hoe neem je die weg?

2. Volgen is het nieuwe leiden

Het huidige consumentengedrag is – mede dankzij de invloed van social media – te vergelijken met ‘zwermen vogels’: het ene moment staat alles in het teken van een bepaald onderwerp, dan slaat de stemming om en schiet de zwerm een andere kant op. Net als in de zwermen is niemand de baas, maar doet iedereen mee. Door te blijven focussen op je eigen topic (in dit geval ‘de ongekende mogelijkheden van de techniek’), verlies je de zwerm uit het oog. Zorg in plaats daarvan liever dat jouw innovaties bij verschillende onderwerpen en interesses aansluiten. Zo kun je mee blijven bewegen met de zwerm. Dat betekent dat het de kunst is om volgend te zijn in plaats van proberen leidend te zijn.

3.  Pas op voor het te volle bord

Bij te grote stappen en ingewikkelde processen haken velen af. Op het moment dat de ‘late majority’ het niet kan bijbenen ontstaat onrust en weerstand. Als het bord te vol is, vergaat je de eetlust zogezegd. Werk in stapjes en beloon mensen als ze weer een stapje met je mee hebben gezet. Focus niet op het doel, maar op de richting van de beweging.

4. Ga de dialoog aan over het waarom

Mensen willen vaak wel veranderen, maar willen niet veranderd worden. Een open discussie over het waarom in combinatie met actieve hoor en wederhoor is iets wat binnen de huidige, stormachtige mobiliteitsontwikkelingen veel te weinig gebeurt.

5. Maak gebruik van onze ‘instincten’

Een grote groep van de huidige automobilisten wil (nog) niet mee veranderen (zie bovenstaande reacties op zelfrijdende auto). Ga bij hen niet de strijd aan, maar maak gebruik van onbewuste drijfveren, zoals ons verzamelinstinct (spaaracties), competitiedrang (challenges, games), kuddeinstinct (zien doet volgen), machtsinstinct (onze gevoeligheid voor status), het korte-termijninstinct (richt je op het hier en nu), et cetera. Hier ligt een schat aan (onbenutte) mogelijkheden.

Alles overziend biedt deze turbulente tijd volop kansen. Om deze kansen ook te verzilveren raad ik onze technici aan om blijvende samenwerking aan te gaan met de menswetenschappen, maar vooral met de (potentiële) gebruikers zelf. De sleutel van de deur naar verandering zit immers altijd aan de binnenkant. 

Referenties

Autovisie, 2016, Vijftig zelfrijdende auto’s gaan snelweg A2 op, Telegraaf, 16 februari.

Banking Reviews, 2012, De enige constante is verandering, Nijgh Publishing Services B.V, Schiedam.

Bletz, J., 2015, Het nieuwe verkopen: in 7 stappen sales opnieuw uitvinden, Journalistieke producties, Amsterdam.

Haak, P. van der, 2015, 6 tips om succesvol te veranderen, P&A Talentontwikkeling.

Rotmans, J., 2014, Verandering van Tijdperk, Nederland kantelt, Aeneas, Boxtel.

Tertoolen, G., & Vries, J. de, 2015, Aandacht voor de concurrentie, maar een obsessie voor je klanten, Verkeerskunde, 2.