Ons hopeloos inconsequente brein

Hoe ons beloningssysteem duurzaam gedrag in de weg zit

Dit wordt een pijnlijke blog. Pijnlijk voor iedereen die hem leest, dus niemand hoeft zich persoonlijk aangesproken te voelen. Dat maakt dat je rustig verder kunt lezen en dat zou ik dan ook zeker doen.

Kort geleden schreef ik een blog over dat onze hersenen niet gemaakt zijn voor duurzaam gedrag. Dat was misschien al niet zo leuk om te horen, toch werd hij veel gelezen. De strekking van deze blog gaat nog verder.. Zo veel verder zelfs, dat je het waarschijnlijk gaat ontkennen, relativeren of tegenspreken. Dat hoop ik dan ook, want daarmee krijg ik het gelijk aan mijn zijde.

Klimaatspijbelen

Op 7 februari gingen Nederlandse scholieren spijbelen zodat ze naar een klimaatmars in Den Haag konden. Er waren diverse scholen in Nederland die dat klimaatspijpelen toestonden of zelfs aanmoedigden. Op internet was de discussie meteen gepolariseerd. De ene helft van twitterend Nederland vond dit een goed initiatief omdat juist deze jeugd opgezadeld wordt met een klimaatprobleem, veroorzaakt door de vorige generatie. De andere helft van twitterend Nederland sprak van indoctrinatie en manipulatie van onschuldige kinderzielen.

Om er een beetje achter te komen hoe het nu precies zit, kijk ik maar naar mijn eigen kinderen. Wat die meekrijgen van school is, behalve een hoop huiswerk, dat Trump slecht is en dat het milieu ernstig bedreigd wordt. Mijn kinderen lijken toch oprecht bezorgd over het milieu. Uitstervende dieren, plastic soep, kappen van regenwouden; ze zijn er diep van onder de indruk en maken enthousiast spreekbeurten en PowerPointpresentaties over de zorgelijke staat waarin de wereld verkeerd.

Ze zijn er mee begaan, maar worden het liefst zo vaak mogelijk met de auto naar school gebracht (we wonen op het platteland). Dat gebeurt niet, want wij van de oude generatie vinden dat ze op de fiets moeten en wij fietsen dagelijks met hen mee. Ze willen graag hun stem laten horen tegen milieuvervuiling, maar overwegen niet onder een koude(re) douche te gaan staan, willen geen computertijd inleveren, willen het huis lekker warm hebben, spelen met bergen plastic speelgoed en zo kan ik nog wel even doorgaan.

Toevallig was ik kort voor 7 februari even op een school die positief stond tegenover klimaatspijbelen. Buiten vroor het licht, maar in die school leek het wel een sauna en lang nadat alle kinderen allang naar huis waren brandde nog overal licht in vele verlaten lokalen en dito toiletblokken.

Rebound effect

Hoe komt het toch dat we allemaal – ja jij ook – zo vreselijk inconsequent zijn? Waarom vinden we dat we na die intensieve sportprestatie wel een biertje hebben verdiend. Waarom laten we alle lichten branden als we spaarlampen hebben aangebracht? Waarom pakken we wat vaker de auto als we denken dat deze energiezuinig rijdt? Waarom kopen we als we een paar producten in de aanbieding hebben gescoord vervolgens een duur en nutteloos artikel?

We kloppen onszelf graag op de borst als we vinden dat we ‘goed bezig’ zijn geweest en onze hersenen vinden dat we vervolgens wel een beloning hebben verdiend. We compenseren wat af met z’n allen. In een experiment aten proefpersonen een maaltijd met bruine broodjes met veel verse producten. Andere proefpersonen moesten gaan eten bij de McDonald’s. De ‘gezonde eters’ kregen gemiddeld ruim 150 calorieën meer binnen dan de McDonalds-bezoekers. Dit komt niet omdat de McDonald’s gezonder is maar doordat de bruine-broodjes-eters zichzelf gingen belonen voor hun goede gedrag door veel meer te eten.

Het wordt het rebound effect genoemd, oorspronkelijk uit de economie afkomstig. Positieve ontwikkelingen gaan we (deels) compenseren. Het heeft veel te maken met schuldgevoel en onzekerheid. We zouden het liefst aan van alles en nog wat toegeven, maar lastige zaken als ons geweten en de spiedende blikken van de mensen om ons heen zetten daar een rem op. Zowel voor onszelf als voor anderen moeten we eerst iets goeds doen om daarna ‘verantwoord’ te mogen zondigen. Het beloningssysteem in de hersenen is ontworpen om onze overleving te verzekeren, maar keert zich dankzij de sterke focus op de korte termijn tegen ons in een wereld waarin alles overvloedig aanwezig is. We kunnen onszelf te makkelijk en te rijkelijk belonen als we willen.

Onszelf belonen 2.0: gelijk willen krijgen

Het halen van je gelijk voelt als een nuttige bezigheid. Als we bevestigd worden in het gevoel dat we ‘gelijk hebben’ laten we aan onszelf zien dat we verstandig en waardevol zijn. We voelen ons (eventjes) een beter persoon. Lees maar eens wat heftige discussies op de sociale media. Hoe vaker mensen gelijk krijgen, des te beter ze zich over zichzelf voelen. Je ziet ze als het waren zitten stralen achter hun computer bij al die likejes en retweets.

Omdat we beloond worden voor het gelijk krijgen, zoeken we bij voorkeur ook gelijkgestemden op en sluiten we ons (steeds meer) af of nemen we zelfs stelling tegen argumenten die niet bij ons zojuist geconstrueerde zelfbeeld passen. Ons beloningssysteem is bijzonder onwetenschappelijk. De wetenschap is er op gericht de ‘waarheden’ die we kennen te falsifiëren. Iets is immers net zo lang waar totdat het tegendeel bewezen is en naar dat tegendeel moet je op zoek gaan volgens de wetten der wetenschap. Ons zelfbeeld vraagt echter voortdurende bevestiging en daarom luister je alleen naar wat je wilt horen. Het is aandoenlijk zoals believers in klimaatverandering iedere dag met bovengemiddelde temperaturen aangrijpen als doorslaggevend bewijs voor hun gelijk, terwijl de non-believers hetzelfde doen met ieder sneeuwvlokje dat naar beneden dwarrelt.

De andere kant van dezelfde medaille is dat ongelijk krijgen voelt als verliezen. En omdat we niet willen verliezen, graven we ons in als dat verlies op de loer ligt. Veel van de klimaatdiscussies zijn verbale loopgraafoorlogen geworden. Echte wetenschap verliest het van fanatisme, aan beide kanten van het spectrum. Of zoals de Britse filosoof Bertrand Russell het mooi verwoordt: “The trouble with the world is that the stupid are cocksure and the intelligent full of doubt.” En we gedragen ons allemaal een beetje ‘stupid‘.

Anders omgaan met beloningen

Ons brein en daarmee ons gedrag is hopeloos inconsequent. We staan het liefst op de bühne om onze welwillendheid, ons gelijk en onze betrokkenheid te etaleren, maar waar het aan ontbreekt is zelfreflectie. We willen anderen overtuigen zonder ons open te stellen voor tegenargumenten. Overtuigingsexpert en stempatholoog Pacelle van Goethem legt ons falen hierbij mooi bloot: “Overtuigen klinkt als een werkwoord, iets dat jíj moet doen. Maar overtuigen is net als verliefdheid, de ander bepaalt uiteindelijk het succes. Wil je succesvol overtuigen en discussiëren, dan moet de ander vooral ontvankelijk zijn voor jouw boodschap.” Daar ontbreekt het aan in de klimaatdiscussies. Ons beloningssysteem zit ons in de weg. Willen we een stap verder komen, dan zullen we anders moeten omgaan het onze korte termijn beloningen. Maar ook nu weer blijken onze hersenen een vat vol tegenstrijdigheden. Door het genot van directe beloning te gaan onderdrukken, krijgen we er meer dan ooit behoefte aan. Voorlopig is het zaak dat we voor een duurzame samenleving flink aan onszelf blijven sleutelen.

 

Referenties

Brouwer, J., 2013, We belonen onszelf voor inconsequent gedrag, De Volkskrant, 22 maart,

Goethem, P., 2012, IJs verkopen aan Eskimo’s, de psychologie van overtuigen, Business Contact, Amsterdam.

Sikkel, M. 2018, Waarom zijn we zo inconsequent? Een psycholoog legt uit, Bedrock, Amsterdam.

Tertoolen, G, 2019, Duurzaam gedrag; de ultieme strijd met onze instincten, De Verkeerspsycholoog GTi,