Gedaanteverwisseling onderweg

(29 december 2016; ook gepubliceerd op Verkeerskunde), gereviewd op 28 juni 2018)

 

Deze blog gaat over beweging en stilstand. Om te beginnen laat ik je meerijden met een enigszins opgefokte en zelfverzekerde chauffeur die zich de koning van de weg waant. Vervolgens sta je letterlijk en figuurlijk stil met een hulpeloze automobilist die heel graag verder wil, maar het niet kan.

 

1. King of the road

Vertekend beeld

Eén van de dingen die de psychologie ons heeft geleerd is dat een vertekend zelfbeeld heerlijk is in de strijd om het bestaan. Een realistische kijk op jezelf leidt namelijk tot een hoop zorgen en onzekerheid en kan zelfs resulteren in het afglijden naar een minderwaardigheidscomplex. Een positief vertekend zelfbeeld daarentegen geeft hoop. In het belang van een prettig leven denken we daarom dat we net wat beter functioneren dan gemiddeld. Deze illusoire superioriteit blijkt ook nog eens bijzonder hardnekkig te zijn. Er moet heel wat gebeuren, willen we onze roze bril afzetten.

Onder normale omstandigheden is het al lastig om onze kwaliteiten op waarde te schatten, écht lastig wordt het pas als ons ego versterkt is met zo’n 120 pk. In een auto verliezen we de realiteit heel makkelijk uit het oog. Het laatste restje bescheidenheid verdwijnt met dezelfde snelheid als waar we de oprit mee afscheuren.

Psychodiagnostiek

In het handboek voor het bepalen van psychische aandoeningen (het DSM, vijfde editie), staat narcisme als volgt omschreven:

een persoonlijkheidsstoornis met een diep doordringend patroon van grootsheid (zowel in gedrag als fantasie), behoefte aan bewondering en gebrek aan inlevingsvermogen.

Het lijkt er op dat een hoop automobilisten hier (tijdelijk) aan lijden. ‘Meer recht hebben op de weg dan anderen’, ’Max Verstappen-aspiraties in een woonwijk’, ‘met open raampjes rap of house opdringen aan argeloze voorbijgangers’, ‘achter het stuur kunnen appen en rijden tegelijk’; het past allemaal in het ziektebeeld.

Een goed gesprek met zo’n parttime narcist om hem te wijzen op zijn beperkingen, heeft natuurlijk weinig zin. Hoe krijg je zo’n mobiele narcist dan wel van zijn roze wolk? Misschien helpt het om hem belachelijk te maken; hem voor schut te zetten.  In de middeleeuwen werden misdadigers letterlijk voor paal gezet om hen tot inkeer te brengen. Zou dat ook helpen bij mensen die zich op de weg misdragen’? In Australië dacht men dat het kleineren van verkeersaso’s wel zou werken; zie onderstaand filmpje.

 

Voor zover ik weet, is deze campagne nooit geëvalueerd. De kans dat het succesvol was, is echter klein. Een narcist zit vast in zijn fantasie van superioriteit en beredeneert alles naar zichzelf toe. Als hij zich gekrent voelt, zoekt hij juist de aanval. Vernedering brengt hem aan de rand van zijn innerlijke afgrond, waarvoor anderen gestraft moeten worden. Arme mede-automobilisten, fietsers en voetgangers dus.

Onderzoek wijst uit dat narcisme lastig te veranderen is. Motivatie, sociale vaardigheden, zelfinzicht en tolerantie zijn nodig om verandering in gang te zetten en dat zijn nu net de eigenschappen die de narcist ontbeert. Campagnes, boetes, shamen; het effect valt veelal tegen.

Onderzoek wijst uit dat narcisme nauwelijks te veranderen is. Motivatie, sociale vaardigheden, zelfinzicht en tolerantie zijn nodig om verandering in gang te zetten en dat zijn nu net de eigenschappen die de narcist ontbeert. Campagnes, boetes, shamen; het effect valt veelal tegen.

 

2. Het hulpeloze slachtoffer

De controle kwijt

Het lijkt een enorme stap, van de superheld van net naar een machteloos hoopje medelijden, maar voor een automobilist is het maar een klein sprongetje. Als hij zijn superieure rijvaardigheden ziet smoren in langzaam-rijdend en stilstaand verkeer, slaat de wanhoop toe. Waar hij net – toen de vaart er nog inzat – alle touwtjes in handen had, overvalt hem een plotseling gevoel van hulpeloosheid. Een nieuw ziektebeeld neemt de regie over: de slachtofferrol.  ‘Jij bent niet schuldig aan deze ellendige file, maar die andere automobilisten en vooral de overheid die maar blijft weigeren afdoende maatregelen te nemen.’ Je voelt je misdeeld, niet geholpen, gekwetst en vooral boos. Mensen in de slachtofferrol onttrekken zich aan hun verantwoordelijkheden, terwijl ze er eigenlijk best zelf iets aan zouden kunnen doen. Pathologisch gezien liggen narcisme en slachtofferschap dichter bij elkaar dan je denkt.

Politieke Tel Sell reclames

Een slachtoffer vraagt om hulp. Vooral in verkiezingstijd willen veel politieke partijen die hulp graag bieden. Beloften om met asfalt, beter onderhoud en zelfrijdende auto’s alle files de wereld uit te helpen klinken de hulpeloze automobilist veel beter in de oren dan rekeningrijden of gedragsverandering. Het werkt precies hetzelfde als de wonderpillen uit de Tel Sell reclames: ‘U hoeft niet minder te eten en ook niet meer te bewegen, maar één maal daags één pilletje en de kilo’s vliegen eraf.’ Gek als je daar intrapt natuurlijk, maar onze hulpeloze mobiele narcist gelooft het maar al te graag. Asfalt en techniek als wonderpil; mooier kan het niet!

3. Zelfreflectie

Lang geleden – lang voordat er auto-ongelukken en files bestonden – vroeg iemand eens aan een filosoof: “Waarom overkomen mij altijd vervelende dingen?” De filosoof antwoordde: “Ik heb geen flauw idee. Maar ik weet wel dat dit soort dingen altijd gebeuren bij mensen zoals jij!” Dat is voor veel automobilisten iets om over na te denken als ze weer eens vastlopen in een file en de neiging op voelen opkomen de wegbeheerder verantwoordelijk te houden. Zoek je echt naar de oorzaken van je soms wat narcistische of dan juist weer wat hulpeloze gedrag? Dan raad ik je aan eens wat vaker naar die persoon achter het stuur te kijken; in je binnenspiegel.

 

 

 

 

 Referenties

American Psychiatric Association, 2000, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition, Boom Uitgevers, Amsterdam.

Buunk, B., 2010, Oerdriften op de werkvloer, Uitgeverij Bert Bakker, Prometheus, Amsterdam.

Kennisplatform Wiki.compano, 2015, Omgaan met de slachtofferrol, Duomethodiek, Antwerpen.

Moei, F. de, 2016, Stap uit je slachtofferrol! Newstart.nl